Төвхөн хийдийн конденсацийн усны судалгааны ажлын өгүүлэл

 

Төвхөн хийдийн ус

Б.Батбаясгалан, О.Батдорж

Хураангуй:

Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын төвөөс зүүн хойш 20 гаруй км зайд "Төвхөн ширээт" хэмээх уулын орой болох түшлэгт суудал мэтээр тогтсон байц хадны дундах багавтар тавцан дээр "Төвхөн хийд" оршдог. Төвхөн хийд нь боржингийн массивд байрлана. Энэхүү илтгэлд Төвхөн хийдийн Конденсацийн үйл явцаар бий болсон усны онцлог болон Булаг,Худгийн усны түвшин,температурын өөрчлөлт мөн Агуйн грунтын,агаарын температурын хэмжилтийн талаар өгүүлэх болно.

Түлхүүр үг:  Төвхөн хийд, Массив, Конденсаци, Хагарал

Оршил

Энэ илтгэлдээ бид инженер геологийн дадлагаар 2011 оны 7-р сард Төвхөн хийдэд хийсэн хээрийн дадлагын явцад Шивээ хүрэнгийн массивийн төв цэг болох төвхөн хийдийн ан цавын конденсацийн усны хээрийн туршилтын дүнгээс энэ өгүүлэлд оруулсан. Шивээ хүрэнгийн массив нь 2100м өргөгдсөн, харьцангуй өндөр 47м, массивийн БХ Цагаан суман гол, ЗХ, Х Их булагийн гол, З  Нарийны гол эх авдаг.

Бат-өлзий сум

Зураг 1. Төвхөн хийдийн байршлын зураг

Шивээ Хүрэнгийн массивийн ан цавшилтын зонхилох нь БХ 330⁰, ЗХ 6⁰ –т байна. Энэ массивд Төвхөн хийдийг байгуулж, массивийн сэтэрхий газруудыг түүний өгөршилтийн бүтээгдэхүүн болоõ ýллюâèéн үхэр чулуу, дайр   зэргийг хэрэмлэн овоолсон байдаг. Төвхөн хийдийн дэргэд 2 худгийг гарган усыг нь хар шар рашаан хэмээн эрхэмлэдэг. Энэ 2 худгийн усны химийн найрлагийг авч үзвэл:

• T2.90 PH6.1

  (NA+K)48Ca33Mg15

  Хар рашаан:      M 0.1      HCO₃44SO₂37Cl19

 

Хатуулаг нь 0,6 мг-экв/дм³

• T2.70 PH6.4

  Ca56(NA+K)28Mg11NH45

  Шар рашаан: :         M 0.03      HCO₃63Cl22NO₃15

           Хатуулаг нь 0.3 мг-экв/дм³

Конденсацийн усаар тэжээгдэх Цагаан хөндийн булаг Төвхөн хийдийн урд хонхорт ундрах ба түүний усыг унданд ашигладаг.

Уг булгийн усны химийн найрлага:

хатуулаг нь 0.25 мг-экв/дм³

Конденсацийн ус бий болоход нөлөөлөх хүчин зүйлүүд нь:

—  Боржингийн массив нь тектоникийн гаралтай хагарлуудтай

—  физик өгөршилд идэвхитэй орсон

—  Асга хад ихтэй

—  Өдөр шөнийн температурын зөрүү их

Зураг 2.Хагарлын уналын өнцөг суналын азимутаар байгуулсан роза диаграмм

Энэ диаграммд харагдаж хагарлууд БУ чиглэлд зонхилох бөгөөд ЗХ хойшоо чиглэсэн хагарлууд бас байгаа нь харагдаж байна. Эдгээр хагарлууд нь бүгд нээлтэй бөгөөд хоорондоо жижиг хагарлуудаар холбогдсон учир конденсацийн ус хагарал болон ан цаваар урсан худагт хүрэх боломжтой байна.

Уур амьсгал

Өвөрхангай аймаг далайн түвшингээс 1200-2000 метр хүртэл өргөгдсөн, уулархаг гадаргатай. Аймгийн нутаг дэвсгэрийн 23 хувь нь буюу хойт хэсгээр ойт хээр, 28,2 хувийг тал хээр, 48,8 хувийг говь хээрийн бүс эзэлнэ. Уур амьсгалыг бүрдүүлэгч хүчин зүйлүүдийн дотроос хамгийн чухал бөгөөд олон талтай нарийн төвөгтэй нөлөөлөлтэй нь газрын гадарга янз бүр байх явдал бөгөөд аймгийн нутгийн хотгор, гүдгэрийн ялгаа их байгаа нь уур амьсгалын эрс, тэс ялгаатай байх нөхцлийг бүрдүүлдэг. Тус аймаг нь Төв азийн гүнд, нутгийн тэн хагас хувь нь говь хээрийг хослон орших учир эх газрын эрс, тэс хуурайвтар уур амьсгалтай тал хээрийн шинж ноёрхон байдаг. Сүүлийн жилүүдэд усны нөөц багассанаас Таац, Аргуйн гол хөрсөнд шурган Таацын цагаан нуур, Хаяа нуур ширгэсэн. Мөн Хятруун, Хамар могойт, Хужирт, Хүрэмт, Таац зэрэг 30 гаруй халуун хүйтэн рашаан бий. Аймгийн нутаг нь байгалийн 4 бүс, бүслүүрт багтдаг. Хангай нурууны салбар уулс болон нууруудын хөндий, говь-Алтайн нурууны шувтаргын уулсын хойт захын салбар уулсын хамарсан физик газар зүйн их мужийг дамнан орших учир газрын гадаргын хотгор гүдгэрийн ялгаа ихтэй дулаан хүйтны хэлбэлзэл тод илэрдэг. Жилийн дундаж температур 1800 м-ээс дээш өргөгдсөн Хангай нурууны салбар нутгаар -1 градусаас +1 градус байхад 1500 м хүртэл өргөгдсөн говь хээрийн нутгаар 1 градусаас 4 градус дулаан байна. Өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн Орхон голын сав түүний цутгалан голын сав нутгаар -0 градусаас -2 градус байдаг. Үүнээс үзэхэд жилийн дундаж температурын агууриг төдийлөн их биш 6 градус болж байна. Жилийн хамгийн хүйтэн сар нв аль ч нутагтаа 1 дүгээр сар байх бөгөөд темпемрутрын хувьд нилээд тогтвортой өндөрлөг уулаат хүрээлэгдсэн Орхон, Онги голын хөндий нутгаар -18-аас -20 байхад бусад бүх нутгаар -15-аас -18 хүрдэг байна. Зарим өвөл уулсаар хүрээлэгдсэн Орхон гол, түүний цутгалан голын сав нутгаар -40-аас -43 градус, бусад нутгаар -35-аас -39 градус хүрч хүйтэрдэг байна. Чийгшлийн горим нь жилийн дулаан улиралд харьцангуй чийгшил уулархаг нутгаар 53-63%, тал хээрийн нутгаар 38-51%, говьдоо 31-42% байна. Хангайн нурууны уулархаг нутаг, Орхон, Онгийн голын сав нутгаар 200-325 мм, тал хээрийн бүсэндээ 100-200 мм, говьдоо 50-100 мм тунадас жилд дунджаар унадаг байна.

 

Судалгааны үр дүн

Үр дүнг боловсруулахдаа бид өмнөх судалгааны материалууд болон өөрсдийн явсан хээрийн дадлагын хэмжилтэн дээрээ нэмж нэгтгэсэн.
Хагарлаар орж ирэх усны тооцоо: 12:00-13:00 цагын хооронд=1631 см²  талбайгаар ус орж ирсэн.\хамгийн их усны хэмжээ\

Агуйн ан цаваар орж ирсэн усны мэдээлэл:

 

он сар	цаг	ус шүүрч байгаа хагаралууд
01.VII	19:45	БУ240	S=271 см2 \хана\
		БХ288	S=496 см2 \хана\
02.VII	0:00	БХ340	S=95 см2 \адар\
		БХ342	S=80см2 \адар\
		БХ345	S=50 см2 \адар\
	2:00	ЗУ60	S=26 см2 \адар\
		Х	S=45 см2 \адар\
	8:00	БХ355	S=106 см2 \хана\
		ЗХ5	S=56 см2 \хана\
	11:00	БУ240	S=960 см2 \хана\
	12:10		S=150см2 \хана\
	12:15		S=294 см2 \хана\
	12:45		S=88 см2 \хана\
	12:50		S=18 см2 \хана\
	12:55		S=121см2 \хана\

 

он сар	цаг	ус шүүрч байгаа хагаралууд
03.VII	8:00	БХ295	S=680 см2 \хана\
		БХ340	S=380 см2 \хана\
		БХ355	S=30 см2 \адар\
		БХ358	S=40см2 \адар\
		БХ358	S=1039 см2 \адар\
		ЗХ50	S=140 см2 \хана\
	10:00	БУ200	S=140 см2 \хана\
	10:15	ЗХ45	S=20 см2 \хана\
		БУ260	S=110 см2 \адар\
		БУ240	S=240 см2 \адар\
		БХ285	S=342 см2 \хана\
	10:20	БУ210	S=240 см2 \хана\
		БУ220	S=156 см2 \адар\
	10:35	ЗХ65	S=136см2 \хана\
	10:40	БУ255	S=74 см2 \адар\
	10:47	ЗХ30	S=28 см2 \адар\
	12:40	БХ300	S=1405см2 \хана\
		БУ190	S=295 см2 \адар\
		БХ275	S=252 см2 \хана\
	12:50	ЗХ5	S=98 см2 \хана\
		БХ350	ус орж ирээгүй
		БХ300	S=100 см2 \хана\
		БХ340	S=476 см2 \хана\
	13:00	БХ342	S=45 см2 \хана\
		БХ340	S=415 см2 \хана\
	13:05	ЗХ60	S=124 см2 \хана\

 

нэгж талбайд тархах усны хурд
нийт талбай s=9721 см2
нийт цаг t=1820 минут
	u=s/t =9721 см2/1820 м
	u=5,34 см2/м    \дундаж\

Агуйн гадаа усны ууршилтыг тогтоох зорилгоор 10мм устай савыг 12:30 цагт тавьсан.

он сар	цаг	усны ууршилт
02.VII	13:00	10 мм
	14:00	10 мм
	15:00	7 мм
	16:00	6.5 мм
	17:00	6 мм

5 цагын хооронд дундажаар 4мм ууршсан байна.

 

Булаг байршил: N 47⁰ 00^’34,6^’’      дтд: 2126 м

       E 102⁰15^’25,4^’’ 

Худаг байршил: N 47⁰ 00^’47,3^’’      дтд: 2224 м

       E 102⁰15^’22,3^’’ 

Агуй байршил: N 47⁰ 00^’47,4^’’        дтд: 2232 м

     E 102⁰15^’22,3^’’ 

 

Хар худаг-нийт гүн\13.2 см\

Шар худаг-нийт гүн\65 см\ 

 

Агуйн параметр: Адар-21м² ,Хана-16.5м² ,Шал-16.4м²

 

Хүснэгт.1

он.сар	хар худаг			шар худаг
	цаг	гүн. см	t c	гүн. см	t c
7/1	19:00	6.2	6.5	7.5	6.5
	20:00	3.6	6.5	10.5	6.5
	21:00	3.4	6.5	11.3	6.2
	22:00	6.5	6	4.4	6.5
7/2	0:00	6.3	6.2	3.7	6
	2:00	6.8	6.5	4	7
	4:00	6	6	3.2	6.5
	6:00	5.9	6.5	4.2	6.5
	8:00	6.4	6.8	3.5	6.4
	9:00	8.1	6.5	4.5	6.5
	10:00	7.5	6.5	4	6.5
	11:00	6	6	3.7	7
	12:00	5.5	6.5	3	6.5
	13:00	6	7	3.5	7
	14:00	6	6.5	3	6.5
	15:00	6.5	7	2	7.5
	16:00	7	7	4	8.5
	17:00	7.5	7.5	4	8.5
	18:00	7	8.1	3.8	7.2
	19:00	4.5	7.5	3.8	7.5
	20:00	4.3	7	3.5	7
	21:00	4.5	7	3.7	6.8
	22:00	4.5	6	3.5	6.7
	23:00	4.2	6.3	3.5	6.7
7/3	0:00	4.2	6.2	3.6	6.4
	1:00	5.1	6.5	4	7
	2:00	5.4	6	4.2	7
	3:00	6	6.5	3.5	6.8
	4:00	5.5	6.5	3.5	6.5
	5:00	5	7.4	3.3	6.8
	6:00	5	7.5	3.5	7
	7:00	4.8	7.5	3.5	7.2
	8:00	4.5	7	4	7
	9:00	4	7	4.5	7
	10:00	4.5	7.5	3.5	7
	11:00	5.5	6.5	3.5	7.5
	12:00	6	6.5	3	7
	13:00	6.5	6.5	2.9	7
	14:00	7.5	6.5	3	7

 

Хэмжилтийн график.1

 

Хүснэгт.2

Булгийн хэмжилт
он сар	цаг	t c	түвшин
7/1	18:00	6.5	15.6
	18:30	5	15.2
	19:00	4.5	15.2
	20:00	4.5	15.1
	21:00	4.5	15.2
	22:00	4.5	15.2
	23:00	5	15.2
7/2	0:00	4.5	15.2
	1:00	4.5	15.4
	2:00	4.5	15.4
	3:00	4.5	15.3
	4:00	4	15.2
	5:00	4	15.2
	6:00	4	15.1
	7:00	4	15.2
	8:00	4.5	15.2
	9:00	4.5	15.3
	10:00	4.5	15.3
	11:00	4.5	13.1
	12:00	4.5	12.7
	13:00	4.35	12.6
	14:00	4.45	12
	15:00	4.5	12
	16:00	5.5	11.5
	17:00	5	11.2
	18:00	4.5	11
	19:00	4.5	12
	20:00	4.5	12.5
	21:00	5	11.2
	22:00	5	10.7
	23:00	5	10.5
7/3	0:00	5	10.4
	1:00	5	10.2
	2:00	5	10
	3:00	5	9.8
	4:00	5	9.6
	5:00	5	9.4
	6:00	5	9.1
	7:00	5	9.1
	8:00	5.5	8.8
	9:00	5.5	8.5
	10:00	5.5	8.2
	11:00	5.5	7.7
	12:00	5.5	7.4

 

 

Хэмжилтийн график.2

 

 

Хүснэгт.3

Агуйн хэмжилт
он сар	цаг	грунтын t c		агаарын температур
		гадна	дотор	гадна		дотор
				чийгтэй	хуурай	чийгтэй	хуурай
7/1	19:00	12	11.5	14.4	15.8	13.2	13.6
	20:00	12	7	13.8	15.5	14.4	13.4
	21:00	11	6.5	13	15	11.6	13.4
	22:00	11	6.5	12	15	10	11.8
7/2	0:00	11	7	12	17	9.8	11.4
	2:00	10	7	11	13.4	11.2	12.4
	4:00	10	7	11.2	13	9.8	13.2
	6:00	10	7	10.6	15	9	12.6
	8:00	10	7	10.4	15	9.6	12.6
	9:00	11	6.5	12.6	15.2	9.4	13.2
	10:00	11.5	6.5	13.2	17	11	13.6
	11:00	12	7	16	18	14.4	16
	12:00	13	7	17	19.8	14	15.8
	13:00	13	7	15	19	13	14.6
	14:00	14	8	15	19.4	15	17
	15:00	15	7	15.8	21	15.4	16
	16:00	16	6.5	15.2	20	12.8	16
	17:00	16	7	12	18.8	14	16
	18:00	16	6	12	17.8	14.2	17
	19:00	10.5	7	16	18	16	15
	20:00	10	7	17	16	16.8	15
	21:00	11	6.5	18	17	17	14.4
	22:00	14	7	15.8	17	14	13.4
	23:00	13.4	7	14	17	13	12
7/3	0:00	12	7	13	18	12.8	12
	1:00	12	7	13	16	12	12
	2:00	10	7	12	16	12	11
	3:00	10.2	7	12	14	11.6	11
	4:00	11	6.5	13	14.2	12	12
	5:00	11	6	13	13.2	12.2	12
	6:00	12	6	14.6	13.6	13	12
	7:00	12	6.5	13	14	13	13
	8:00	12	6.5	13	14	13	13
	9:00	14	7	12.4	15	10	13
	10:00	14	6.5	13.2	15.2	11.8	13.6
	11:00	15	7	14.5	16.2	13	14.4
	12:00	15	7	14.6	16	12.4	13.8
	13:00	15.2	7	15.6	16	12	14
	14:00	16	7	15.4	18.2	11.2	16.2

 

Хэмжилтийн график.3 Грунтын температур

Хэмжилтийн график.4 Температурын зөрүүг харуулсан график

Конденсацийн ус буюу усны уурийн өтгөрөл бүрэлдэн бий болох хамгийн тааламжтай нөхцөл нь:

·         Өдрийн 12-13 цагт

•      Агуйн гаднах температур 17⁰с

•      Агуйн доторхи температур 4⁰с байна

Дүгнэлт

Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын нутагт орших Төвхөн хийдийн усан хангамжийн эх үүсвэр болох хар шар гэж нэрлэгдэх 2 худаг нь хур тунадасны усаар болон конденсацийн усаар тэжээгддэг байна.Агааржилтын бүсэнд, түүний коллекторын шинж чанараас хамаарахгүйгээр усны уурын конденсаци эрчимтэй явагдаж байдгийг бидний хээрийн  судалгааны матераил харуулж байна. Хагарлууд БХ чиглэлд зонхилох бөгөөд Зх хойшоо чиглэсэн хагарлууд бас байгаа нь харагдаж байна. Эдгээр хагарлууд нь бүгд нээлтэй бөгөөд хоорондоо жижиг хагарлуудаар холбогдсон учир конденсацийн ус хагарал болон ан цаваар урсан худагт хүрэх боломжтой байна.

Хэмжилтийн график.1-ээс хархад хар худгийн температур нь 6-8 с хооронд тогтмол байна. Харин 8 цагаас 17:00 цагын хооронд худгийн усны түвшин нэмэгдэж байна. Шар худгийн хувьд температур нь 6-9 с,усны түвшин үдэш болон өглөө үүрээр нэмэгддэг байна.

Хэмжилтийн график.3-ээс хархад агуйн гадна грунтын температур 10-16 t c хооронд, агуйн дотор грунтын температур нь шөнийн 5-7 цагын хооронд хамгийн бага утгандаа хүрч байна.

Агуйд орж ирэх усны дундаж хурд нь 5,34 см2\м байна.12:00-13:00 цагын хооронд=1631 см²  талбайгаар хамгийн их ус агуйд нэвчин орж ирж байсан.

Төвхөн хийдийн гар худаг нь конденсациар үүссэн ан цавын усаар тэжээгддэг болох нь харагдаж байна.  

Ашигласан материал

1. http://www.tsag-agaar.mn/
2. Google earth
3. 2009,2010,2011 оны хээрийн дадлагын материал
4. Монгол орны гидрогеологи, инженер геологи, геоэкологийн асуудлууд 2004
5. Г.С. Золотарев Учебное пособие по инженерной геологий Москва 1991