Агаарын тунадас багатай нутагт жилийн дундаж температур нь тогтмол 0 хэмээс
бага бол орсон цас нь хадгалагдан бусад хүчин зүйлийн нөлөөгөөр мөс болж
хувирна. Хайлалгүй хадгалагдсан цасан бүрхүүлийн доод хилийг цасны цаг уурын
шугам буюу цасны хил гэдэг. Энэ хилийн орших өнөдөр нь цаг уурын нөхцлөөс
шалтгаалах ба туйл орчимд хамгийн доор далайн түвшинтэй бараг давхцдаг байна.
Экваторт хамгийн өндөр буюу 5000-6000 м хүрнэ. Газрын гадаргаас дээш 100 м
тутамт агаарын температур 0,5-0,6 хэмээр буурч, усны уурын агуулагдах хэмжээ
багассанаар цас үүсэх нөхцөл бүрэлдэж чадахаа болих тэр өндрийг цасны дээд хил
гэнэ. Дээд, доод хилийн хоорондох атмосферийн бүрхүүлийг хионесфер гэж
нэрлэдэг.
Зуны нарны илчээр хайлсан цасны дээд
хэсэг шөнөдөө хөлдөж ширхэг нь нягтрах ба хайлсан ус нэвтэрч цасаа хайлуулах
зэрэг нийлмэл процессуудын үр дүнд нягтарсаар фирн болж хувирна. Мөн хатуу
төлвөөс уурших сублимацийн процессоор цас хувирна. Дээрхи процессууд давтагдан,
цас нэмж орсоор фирн улам нягтарч цэвэр тунгалаг глетчерийн мөс үүсгэдэг. Энэ
нь мөстлөгийн биеийн гол хэсэг юм. 10-11 м2 цаснаас 1м3 глетчерийн мөс үүсэх
маш налархай уусамтгай шинж чанартай байдаг. Мөстлөгийн уулын, тивийн гэж хоёр
ангилна. Уулын мөстлөг олон төрөлтэй байдаг.
Мөсний хөдөлгөөн
Их даралтан доор орших глетчерийн мөс доод хэсэгтээ налархай болж налуу
даган урсаж хөдөлдөг. Хөндийн мөстлөгийн урсах хөдөлгөөнөөр уулын хажуу,
хөндийг даган урсах мөс мөсөн голыг үүсгэнэ. Мөсөн голын урсгалын хурд нь гол
бүрд төдийгүй нэг голын хэсэг бүрд өөр өөр байна. Альпийн нурууны мөсөн гол
хоногт 0,1-0,4м Памир, Гималайд 2-4м, Гренландад 20-30м байна. Мөс урсан
гулсахдаа газрын гадаргыг ухаж эвдэнэ. Хөндийн мөстлөгийн эх фирнийн савад
байсан жижиг хонхор цас хуралдан, үүн дээр хүйтний өгөршил, механик өгөршлүүд
хүчтэй явагадаж томорсоор 3 талаараа бараг эгц ханаар хүрээлэгдсэн кар болж
хувирна.
Караас хэмжээгээрээ асар томыг нь цирк гэнэ. Циркээс түрэгдэн гарах мөсөн
гол уулын хөндийг даган урсахдаа хөндийн ёроолыг тэлж тэвш хэлбэртэй болгоно.
Мөсөн голын хөндийг трог гэх ба дээд хажуу нь налуу задгай, мөсөөр ухагдсан
ёроолын эрэг нь эгц байна. Урсаж буй мөсний замд тохиолдох хад чулуу
өнгөлөгдөн, ухагдаж зурагдах ба урсгалын эсрэг хөндлөн тал нь налуу байна. Ийм
хад чулууг хонин дух, буржгар хад ч гэдэг. Мөсөн голын биетэй урсаж яваа
чулуулгийн хэмхдэсүүдийг хөдөлгөөнтэй морен, мөстлөг хайлж ухрахад мөсөн голын
хөндийд тунаж хуримтлагдсаныг хөдөлгөөнгүй морен гэнэ. Уулын хажуугаас зөөгдөн мөсөн голын
бие дээр тогтсоныг гадаргын морен, мөсөн голын 2 хажуугаар цугларсныг хажуугийн
морен гэх ба 2 буюу хэд хэдэн мөсөн голын хажуугийн морен нийлж завсрын морен
үүсгэнэ.
Фирний сав, мөсөн гол дотор орж урсах хэмхдэсүүд дотоодын морен, хөндийн
ёроолын сул хурдас, мөс ёроолоо эвдлэхэд үүссэн хэмхдэсүүд ёроолын морен, голын
адагт зөөгдөн хуримтлагдсан хурдсууд эцсийн моренийг тус тус үүсгэдэг байна.
зураг: Алтай таван богд
No comments:
Post a Comment